Genel İşlem Koşulları

Borçlar Kanununun 20 ile 25. maddeleri arasında düzenlenmiştir. 20. maddeye göre genel işlem koşulları; bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir. Buradan hareketle genel işlem koşullarının unsurlarının; bir tarafça önceden tek taraflı olarak belirlenmesi ve ileride çok sayıda sözleşmede kullanmak niyetiyle hazırlanması olduğu görülmektedir.

Genel işlem koşulları içeren sözleşmeler standart nitelikte sözleşmelerdir. Ancak bu genel işlem koşulu için bir şekil şartı değildir zaten genel işlem koşulları için şekil şartı kabul edilemez. Bu da TBK m. 20’de düzenlemiştir.

TBK m. 20- Genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir. Bu koşulların, sözleşme metninde veya ekinde yer alması, kapsamı, yazı türü ve şekli, nitelendirmede önem taşımaz.

Aynı amaçla düzenlenen sözleşmelerin metinlerinin özdeş olmaması, bu sözleşmelerin içerdiği hükümlerin, genel işlem koşulu sayılmasını engellemez.

Genel işlem koşulları içeren sözleşmeye veya ayrı bir sözleşmeye konulan bu koşulların her birinin tartışılarak kabul edildiğine ilişkin kayıtlar, tek başına, onları genel işlem koşulu olmaktan çıkarmaz.

Genel işlem koşullarıyla ilgili hükümler, sundukları hizmetleri kanun veya yetkili makamlar tarafından verilen izinle yürütmekte olan kişi ve kuruluşların hazırladıkları sözleşmelere de, niteliklerine bakılmaksızın uygulanır.

Genel İşlem Koşullarının Sonuçları

     Borçlar Kanunu genel işlem koşullarının denetimi için üç aşama benimsemiştir.

1.    Kapsam (Yürürlük) Denetimi:

Genel işlem koşullarının sözleşmenin içeriğine dâhil olup olmadığına bakılır. Karşı taraf, sözleşme imzalanmadan önce genel işlem koşulunu iyice inceleyip değerlendirememişse bu koşullar yazılmamış sayılır. TBK m. 22 uyarınca sözleşmenin yazılmamış sayılan genel işlem koşulları dışındaki hükümleri geçerliliğini korur. Bu durumda düzenleyen, yazılmamış sayılan koşullar olmasaydı diğer hükümlerle sözleşmeyi yapmayacak olduğunu ileri süremez.

TBK m. 21- Karşı tarafın menfaatine aykırı genel işlem koşullarının sözleşmenin kapsamına girmesi, sözleşmenin yapılması sırasında düzenleyenin karşı tarafa, bu koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi verip, bunların içeriğini öğrenme imkânı sağlamasına ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesine bağlıdır. Aksi takdirde, genel işlem koşulları yazılmamış sayılır.

Sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı olan genel işlem koşulları da yazılmamış sayılır.

Görüldüğü gibi TBK m. 21 kapsam denetimi için iki ön koşul aramaktadır.

a)    İlişkilendirme (Dâhil Olma) Denetimi: Sözleşmeyi düzenleyen taraf sözleşme yapılırken karşı tarafa genel işlem koşullarının içeriği hakkında açıkça bilgi vermeli ve bu sayede karşı tarafın genel işlem koşullarının varlığından haberdar olmasına imkan tanımalıdır.

b)    Yürürlük Denetimi: Karşı tarafın bilgi sahibi olması yetmez, bunların sözleşmeye dahil edilmesi konusunda rıza göstermesi gerekir. Bu iradesini açıkça veya örtülü olarak açıklayabilir.

Tam Kabul: Tam (bilinçli) kabul, sözleşmenin kurulmasından önce karşı tarafın genel işlem koşullarını okuma ve içeriğini anlayabilme imkanına sahip olduğu hallerde söz konusu olur. Bu halde karşı taraf sadece genel işlem koşullarının varlığını bilerek değil, içeriğini ve içerdiği hükümleri de bilerek bu koşulların sözleşmeye dahil olmasını istediği için kabul bilinçli bir irade ürünüdür. (Kutluay, 2017)

Global Kabul: Karşı tarafın genel işlem koşulları içeriği hakkında bilgi sahibi olmadan (okumadan, düşünmeden ya da anlayamadan) bu hükümleri sözleşmeye dahil etmeyi kabul etmesine global veya genel kabul denilir. Ancak global kabulün varlığı için müşterinin içeriğini bilmese de en azından genel işlem koşullarının varlığını bilmesi gerekir. (Kutluay, 2017)

Yürürlük denetiminde, karşı tarafın genel işlem koşulu kullanıldığından haberi yoksa ya da var olsa bile bu koşulların sözleşmeye alınmasına muvafakati yoksa, dolayısıyla da tarafların irade uyuşmasının genel işlem koşullarını kapsamadığı sonucuna varılabiliyorsa artık diğer denetim aşamalarına geçmeye gerek kalmaksızın sözleşme bu koşullar olmadan akdedilmiş sayılır. (Kutluay, 2017)

TBK m. 24’de yazılmamış sayılmanın özel görünümü niteliğinde bir geçersizlik hali daha öngörülmüştür. Değiştirme yasağı başlıklı bu hükme göre “Genel işlem koşullarının bulunduğu bir sözleşmede veya ayrı bir sözleşmede yer alan ve düzenleyene tek yanlı olarak karşı taraf aleyhine genel işlem koşulları içeren sözleşmenin bir hükmünü değiştirme ya da yeni düzenleme getirme yetkisi veren kayıtlar yazılmamış sayılır.”

Bu düzenlemenin varlığı sonradan tek yanlı değiştirme ve yeni hükümler koymayı genel işlem koşulu olarak görmese bile, asıl sözleşmenin yapılmasından sonra konulan bu hükümleri yok sayarak bu şekildeki hükümlerin konulmasına engel olabilecektir. (Kutluay, 2017) Örneğin, kredi sözleşmelerinde tek taraflı olarak kredi verene faizi artırma yetkisi tanıyan hükümler değiştirme yasağı sayesinde geçersiz sayılacaktır.

2.    Yorum Denetimi

Bu denetim türü de TBK m. 23’de düzenlenmiştir.

TBK m.23- Genel işlem koşullarında yer alan bir hüküm, açık ve anlaşılır değilse veya birden çok anlama geliyorsa, düzenleyenin aleyhine ve karşı tarafın lehine yorumlanır.

3.    İçerik Denetimi

Genel işlem koşulları yazılmamış sayılsa bile dürüstlük kuralına aykırı olacak şekilde karşı tarafın durumunu zorlaştırıcı nitelikte olamaz. Aslında, genel işlem koşulu ahlaka veya kişilik haklarına aykırılık arz ediyorsa TBK m. 27 ile geçersiz kılınacak ve bu hükmün denetimine yer kalmayacaktır.  İçerik Denetimi TBK m. 25’de düzenlenmiştir.

TBK m.25- Genel işlem koşullarına, dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte hükümler konulamaz.

Kaynakça

Kutluay, E. (2017). Türk Borçlar Kanununda Genel İşlem Koşulları. D.E.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, 1369-1422.